آیا بخشش مهریه قابل بازگشت است؟ بررسی جنبه‌های قانونی | موسسه حقوقی عدل ایرانیان

مفهوم مهریه در قانون مدنی ایران

مطابق با مفاد ماده ۱۰۸۲ قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران، به محض جاری شدن عقد نکاح، زن به صورت قانونی مالک مهریه تعیین‌شده می‌شود. این مالکیت از همان لحظه‌ی عقد به‌طور قطعی شکل می‌گیرد و زن حق دارد هرگونه تصرف مالی یا حقوقی در مهریه‌اش داشته باشد؛ خواه دریافت آن را بخواهد، آن را به صورت کامل یا بخشی ببخشد یا حتی در قبال انجام شروط خاصی از حق خود صرف‌نظر کند. اهمیت این حق مالکانه به حدی است که وقوع طلاق یا حتی فوت شوهر، هیچ‌گونه خدشه‌ای به اصل این حق وارد نمی‌سازد، مگر در صورتی که زن شخصاً و با اراده‌ی آزاد از مهریه خود چشم‌پوشی کرده باشد. به بیان دیگر، مهریه دِینی مسلم بر عهده شوهر محسوب می‌شود که زن هر زمان بخواهد می‌تواند آن را مطالبه کرده یا نسبت به آن تصمیم‌گیری کند.

بخوانید: بهترین وکیل مهریه در تهران

بخشیدن مهریه و تبیین ابعاد حقوقی آن

فرآیند بخشیدن مهریه در قالب حقوقی با عنوان "ابراء" شناخته می‌شود. در علم حقوق، ابراء به معنای اسقاط دین یا گذشت داوطلبانه طلبکار از طلب خود نسبت به بدهکار است. بنابراین، زمانی که زنی اقدام به ابراء مهریه خود می‌کند، یعنی از حق قانونی‌اش نسبت به تمام یا بخشی از مهریه صرف‌نظر کرده و مرد از پرداخت آن بخش معاف می‌شود. ابراء باید با رضایت کامل و بدون اجبار صورت گیرد و معمولاً به شکل یک سند رسمی، توافق‌نامه کتبی یا در قالب اظهارنامه قانونی تنظیم می‌گردد تا از منظر حقوقی، اثبات‌پذیر و دارای اعتبار قانونی باشد. قابل توجه است که در صورت وقوع اختلاف، این اسناد می‌توانند در مراجع قضایی به عنوان دلیل اصلی مورد استناد قرار گیرند.

شرایط قانونی صحت بخشش مهریه

برای آنکه عمل بخشش مهریه در نظام حقوقی ایران دارای اعتبار قانونی و قضایی باشد، تحقق چند شرط اصلی و بنیادین الزامی است. بدون وجود این شرایط، ابراء مهریه ممکن است از نظر قانونی بی‌اعتبار تلقی شود و امکان بازگرداندن مهریه برای زن فراهم شود.

۱.  اهلیت قانونی زن برای ابراء:
یکی از مهم‌ترین شروط در بخشش مهریه، داشتن اهلیت قانونی توسط زنی است که قصد ابراء دارد. منظور از اهلیت در اینجا آن است که زن باید از لحاظ سن و وضعیت روانی در شرایطی باشد که بتواند در مورد اموال خود تصمیم‌گیری عقلانی و حقوقی داشته باشد. به عبارت دیگر، زن باید بالغ، عاقل و رشید باشد. در غیر این صورت، بخشش مهریه از منظر حقوقی فاقد اعتبار خواهد بود.

۲.  وجود رضایت قلبی و اراده آزاد در زمان ابراء:

صرف امضای یک سند یا اظهارنامه برای ابراء کافی نیست. زن باید در زمان بخشش مهریه با رضایت کامل، بدون اجبار، تهدید یا فریب اقدام به این کار کرده باشد. هرگونه اعمال فشار روانی، تهدید ضمنی یا حتی اجبار خانوادگی می‌تواند باعث بی‌اعتباری حقوقی این بخشش شود. در واقع، ابراء زمانی صحیح است که از روی اختیار، شناخت و اراده واقعی انجام شده باشد.

۳.صلاحیت ذهنی و عدم وجود فریب یا تهدید هنگام بخشش:

در صورتی که زن در زمان امضای ابراء دچار اضطراب شدید، تهدید به طلاق، اجبار از طرف شوهر یا اطرافیان، یا فریب در خصوص آینده زندگی مشترک شده باشد، می‌تواند به دادگاه مراجعه کرده و خواستار ابطال این ابراء گردد. قانون‌گذار نیز در چنین مواردی با استناد به قواعد عمومی قراردادها، از جمله نبود رضایت واقعی، حمایت لازم را در نظر گرفته است.

بخوانید: بهترین روش طلاق فوری از طرف زن

آیا بخشیدن مهریه قابل برگشت است؟ بررسی شرایط بازگشت مهریه بخشیده‌شده

در اصل، بخشش مهریه عملی است که با تحقق آن، مرد از دین خود نسبت به مهریه زن آزاد می‌شود و زن دیگر حقی برای مطالبه آن ندارد. با این حال، قانون‌گذار در برخی شرایط خاص و استثنایی، امکان بازگشت مهریه‌ای را که پیش‌تر بخشیده شده، پیش‌بینی کرده است. در ادامه، به مهم‌ترین مواردی که در آن‌ها می‌توان بخشش مهریه را باطل اعلام کرد و نسبت به مطالبه مجدد آن اقدام نمود، اشاره خواهیم کرد.

۱.  اثبات اجبار یا اکراه در زمان ابراء

اگر زنی بتواند نزد مرجع قضایی اثبات کند که در زمان بخشش مهریه تحت فشار، تهدید، اجبار یا حتی اضطرار روانی قرار داشته است، امکان ابطال این ابراء برای وی وجود دارد. در چنین شرایطی، زن باید با ارائه مستندات کافی مانند شهادت شهود، مکاتبات، پیام‌ها یا اسناد روان‌شناختی، به دادگاه نشان دهد که اقدام به ابراء مهریه با اراده واقعی و آزاد صورت نگرفته است. چنانچه دادگاه به این نتیجه برسد، ابراء را باطل اعلام کرده و مرد موظف به پرداخت مهریه خواهد بود.

۲.  نبود قصد واقعی برای بخشش (فقدان نیت جدی)

یکی از اصول اساسی در اعتبار حقوقی هر عقد یا ایقاعی، وجود قصد و نیت واقعی برای انجام آن است. اگر زن بتواند اثبات کند که در زمان اعلام بخشش مهریه، هیچ نیت جدی برای اسقاط این حق نداشته و صرفاً از روی تعارف، رودربایستی، مصلحت‌اندیشی موقت یا شرایط خاص چنین سخنی گفته یا سندی امضا کرده است، امکان ابطال ابراء برای او فراهم است. البته اثبات این ادعا بسیار دشوار است و نیاز به دلایل محکم دارد. دادگاه‌ها در این موارد با دقت بالا و استناد به قرائن و شواهد معتبر تصمیم‌گیری می‌کنند.

۳.  اشتباه در ماهیت یا مقدار مهریه

اگر زنی هنگام بخشیدن مهریه، به اشتباه تصور کند که مقدار یا نوع مهریه کمتر از میزان واقعی است، یا از ماهیت حقوقی آن بی‌اطلاع باشد، می‌تواند ادعای اشتباه در موضوع ابراء را مطرح نماید. اشتباه در طرف، موضوع یا ماهیت دین یکی از مبانی مهم ابطال قراردادها در حقوق مدنی است. در صورت اثبات این اشتباه نزد دادگاه، ابراء باطل شده و زن مجدداً حق مطالبه مهریه را خواهد داشت. برای مثال، اگر زن تصور کند مهریه‌اش تنها ۵ سکه است در حالی که طبق عقدنامه ۵۰۰ سکه تعیین شده، می‌تواند بخشش را بی‌اعتبار کند.

۴.  فقدان رشد یا قرار گرفتن تحت فریب در زمان ابراء

در برخی موارد، زن در زمان ابراء نه تنها به سن قانونی و رشد عقلانی نرسیده، بلکه به دلایل مختلف مانند سادگی، فریب توسط همسر یا فشارهای خانوادگی، دچار تصمیم‌گیری نادرست می‌شود. اگر زن بتواند در دادگاه ثابت کند که به دلیل فقدان رشد، نداشتن درک کافی یا فریب خوردن، اقدام به بخشش مهریه کرده، این اقدام از نظر قانونی فاقد اثر خواهد بود. مطابق ماده ۱۲۱۰ قانون مدنی، سن بلوغ برای دختران ۹ سال قمری است، اما برای انجام معاملات مالی مانند ابراء، رشد عقلانی نیز ضروری است. در نتیجه، چنانچه زن در زمان بخشش مهریه به این رشد نرسیده باشد یا شرایط روانی و اجتماعی مناسب را نداشته، بخشش مهریه اعتبار حقوقی نخواهد داشت.

بخوانید: حق طلاق بهتر است یا مهریه؟

شرایط صحت بخشش مهریه

برای آن‌که بخشش مهریه از منظر قانونی معتبر تلقی شود، رعایت چند شرط اساسی الزامی است. نخست آن‌که زنی که قصد ابراء مهریه را دارد باید از اهلیت قانونی برخوردار باشد؛ به این معنا که عاقل، بالغ و رشید بوده و توانایی تصمیم‌گیری آگاهانه را داشته باشد. دومین شرط، وجود قصد و رضایت واقعی در انجام ابراء است؛ زن باید با اختیار کامل و بدون اجبار یا تهدید، اقدام به بخشش مهریه نماید. در صورتی‌ که در زمان ابراء زن تحت فشار روانی، اکراه یا تهدید قرار گرفته باشد، می‌تواند با مراجعه به دادگاه، تقاضای ابطال بخشش مهریه را مطرح کند.

آیا بخشیدن مهریه قابل بازگشت است؟

بر اساس اصول کلی حقوقی، بخشش مهریه امری غیرقابل بازگشت تلقی می‌شود؛ با این حال، قانون‌گذار در شرایطی خاص، امکان بازگشت از ابراء را پیش‌بینی کرده است. این موارد شامل:

اثبات اجبار یا اکراه:  چنان‌چه زن بتواند در دادگاه ثابت کند که ابراء تحت اجبار، تهدید یا اکراه انجام شده است، می‌تواند با استناد به مدارک، شهادت شهود یا مستندات دیگر، ابطال بخشش را درخواست کند. در این صورت، مهریه به حالت سابق بازمی‌گردد و مرد موظف به پرداخت آن خواهد بود.

نبودن قصد واقعی برای بخشش:  اگر زن صرفاً از روی تعارف یا برای حل موقتی اختلافات اقدام به ابراء کرده و قصد واقعی برای اسقاط حق نداشته باشد، می‌تواند این ادعا را مطرح کند. البته اثبات فقدان قصد جدی دشوار بوده و نیازمند مدارک قوی است.

 اشتباه در موضوع ابراء:  در صورتی‌ که زن به اشتباه در خصوص میزان یا نوع مهریه، اقدام به بخشش کرده باشد، می‌تواند این اشتباه را مبنای بطلان ابراء قرار دهد. در صورت پذیرش این ادعا از سوی دادگاه، زن مجدداً مستحق دریافت مهریه خواهد بود.

عدم رشد یا فریب:  اگر زن در زمان بخشش مهریه به سن قانونی نرسیده باشد یا از نظر قانونی رشید نباشد، یا در شرایطی فریب‌کارانه قرار گرفته باشد، ابراء فاقد اعتبار حقوقی تلقی می‌شود. طبق ماده ۱۲۱۰ قانون مدنی، اهلیت قانونی برای انجام معاملات و تصرفات مالی از اهمیت بالایی برخوردار است.

بخوانید: تعلق مهریه به زن از تاریخ عقد 

مواد قانونی مرتبط با ابراء مهریه

ماده ۲۸۹ قانون مدنی، سه مورد برای سقوط تعهدات را مشخص کرده است: وفای به عهد، ابراء و تبدیل تعهد. ماده ۲۹۰ نیز تأکید دارد که ابراء تنها در صورتی معتبر است که داین (زن) دارای اهلیت قانونی باشد. بنابراین، چنان‌چه زن در زمان بخشش مهریه اهلیت نداشته باشد، ابراء فاقد اثر حقوقی خواهد بود.

بررسی فقهی موضوع ابراء مهریه

در فقه امامیه، ابراء یکی از راه‌های اسقاط دین محسوب می‌شود و معتبر بودن آن منوط به وجود قصد، رضایت و اختیار است. فقها بر این باورند که اگر زن پس از وقوع عقد نکاح، مهریه خود را به‌طور داوطلبانه ببخشد، مرد از پرداخت آن معاف می‌شود؛ مگر آن‌که زن بتواند اثبات کند که بخشش از روی اکراه، اجبار یا فریب صورت گرفته است.

نقش سند رسمی در بخشش مهریه

در بسیاری از موارد، بخشش مهریه در قالب سند رسمی یا در دفاتر ثبت ازدواج انجام می‌شود. این اسناد از اعتبار بالایی برخوردار بوده و قابلیت اجرا دارند. اما در صورت اثبات وجود شرایطی مانند تهدید، اجبار یا نبود قصد واقعی، حتی سند رسمی نیز می‌تواند از سوی دادگاه باطل شود. البته اثبات این موارد دشوار و نیازمند دلایل مستند و محکم است.

نمونه‌های قضایی مرتبط با بازگشت مهریه

در رویه قضایی، موارد متعددی وجود دارد که در آن زنان توانسته‌اند با اثبات شرایط غیرعادی یا فشار روانی، حکم ابطال ابراء و دریافت مجدد مهریه را از دادگاه اخذ کنند. در یکی از پرونده‌های مطرح، زن با ارائه پیام‌های تهدیدآمیز شوهر و شهادت اطرافیان، توانست قاضی را قانع کرده و ابراء را بی‌اعتبار نماید. دادگاه نیز حکم به بازگرداندن مهریه داد.

 تفاوت ابراء با هبه و صلح در مهریه

ابراء از حیث ماهیت حقوقی با هبه و صلح تفاوت دارد. در هبه، زن مالی را (اعم از مهریه یا غیر آن) به شوهر می‌بخشد، اما همچنان در مواردی خاص می‌تواند از هبه رجوع کند. در صلح، دو طرف برای رفع اختلاف یا جلوگیری از نزاع، به توافقی می‌رسند که ممکن است بخشی از مهریه نیز مشمول آن شود. اما ابراء به‌طور خاص به معنی اسقاط دین و صرف‌نظر کردن از طلب است. این تفاوت‌ها در امکان رجوع، شرایط تنظیم قرارداد و نحوه رسیدگی قضایی بسیار مؤثرند.

بخوانید: شرایط گرفتن مهریه طبق قانون جدید

نکات کلیدی هنگام بخشیدن مهریه

• هرگز بدون مشورت با وکیل یا کارشناس حقوقی مهریه خود را نبخشید.
• در شرایط عاطفی یا بحرانی از اتخاذ تصمیم عجولانه در مورد مهریه خودداری کنید.
• در صورت تصمیم به بخشش، از ثبت آن در سندی رسمی و معتبر غافل نشوید.
• در صورتی‌ که قصد بازگشت از ابراء را دارید، باید بتوانید دلایل کافی و مستند ارائه دهید.

آیا مهریه پس از طلاق نیز قابل بخشش است؟

بله، زن می‌تواند پس از طلاق نیز مهریه خود را ببخشد. در این حالت نیز باید ابراء به صورت مکتوب و با رعایت شرایط صحت معاملات صورت گیرد. اگر مهریه تا آن زمان پرداخت نشده باشد و طلاق نیز رجعی نباشد، اثبات ابطال ابراء و دریافت مهریه در آینده با دشواری‌های بیشتری همراه خواهد بود.

نتیجه‌گیری

ابراء مهریه از منظر حقوقی و فقهی اقدامی معتبر و مؤثر در اسقاط حق دینی است؛ با این حال، اعتبار آن مشروط به رعایت کامل شرایط قانونی و اراده آگاهانه زن است. قانون‌گذار در مواردی همچون اجبار، تهدید، فریب، عدم اهلیت یا اشتباه در موضوع ابراء، امکان بازگشت از بخشش را پیش‌بینی کرده، اما اثبات این موارد نیازمند ارائه دلایل قوی و متقن در دادگاه است. از این رو، به تمامی زنان توصیه می‌شود پیش از تصمیم‌گیری در خصوص مهریه، مشاوره حقوقی دریافت کرده و از ثبت هرگونه بخشش بدون آگاهی و سند رسمی خودداری کنند.